Nieznana Łotwa: pałace, twierdze i „Kraina Błękitnych Jezior”

Większość turystów planując podróż na Łotwę decyduje się odwiedzić kosmopolityczną Rygę i niedaleki, nadbałtycki kurort Jurmala, oba idealnie nadające się na udany przedłużony „city break”. Wciąż nieliczni trafiają w zakątki położone na południu i wschodzie kraju. Jednak warto odkryć dzikie oblicze Łotwy, gdzie lasy i jeziora są tłem dla pałaców i rezydencji magnackich, a gościnność mieszkańców współgra z surową prostotą życia wspólnot starowierców. 

Większość turystów planując podróż na Łotwę decyduje się odwiedzić kosmopolityczną Rygę i niedaleki, nadbałtycki kurort Jurmala, oba idealnie nadające się na udany przedłużony „city break”. Wciąż nieliczni trafiają w zakątki położone na południu i wschodzie kraju. Jednak warto odkryć dzikie oblicze Łotwy, gdzie lasy i jeziora są tłem dla pałaców i rezydencji magnackich, a gościnność mieszkańców współgra z surową prostotą życia wspólnot starowierców. 

Zemgale – barokowe pałace, dwory i równiny zbożowe

W przeważającej mierze płaski krajobraz Zemgale, nazywanej także Semigalią, słynie z żyznych pól uprawnych. Nadany jej przydomek „spichlerz Łotwy” jest w pełni zasłużony. Pośród równin znajduje się kilka oszałamiających pałaców i dworów, dawnych rezydencji niegdyś rządzących tymi terenami elit. Wiele dworów, pałaców i zamków Zemgale, które nie są już siedzibą arystokracji, pełni dziś funkcję muzeów lub zostało przekształconych w eleganckie hotele z charakterem. 

Pałac w Rundāle. Łotewski Wersal i ogrody Rastrellego

Zespół pałacowy w Rundāle jest najwybitniejszym zabytkiem architektury baroku na Łotwie, a łączna powierzchnia pałacowego ogrodu w stylu francuskim sięga 10 ha. W pałacu w Rundāle zwiedzający mogą zobaczyć 45 z łącznie 138 pomieszczeń, które wykończone są wewnątrz w zgodzie z panującym ówcześnie stylem rokoko. W 2021 r. pałac otrzymał prestiżową Nagrodę Ogrodu Europejskiego, a w 2023 r, został przyjęty do sieci europejskich rezydencji królewskich. Pałac i ogrody – położone około 70 km od Rygi - nie na wyrost są nazywane „łotewskim Wersalem”. Wielkość i rozmach pałacu szokują, gdy uświadomimy sobie, że był on wyłącznie letnią rezydencją księcia Kurlandii, Ernsta Johanna von Birona, który przecież był poddanym polskiego króla. Projekt budowli stworzył włoski architekt Rastrelli, który odpowiadał także za budowę Pałacu Zimowego w Petersburgu. Budowę rozpoczęto w 1736 roku, a po przerwach związanych z politycznymi zawirowaniami, ukończono w drugiej połowie XVIII wieku. Integralną częścią kompleksu jest ogród w stylu francuskim, również zaprojektowany przez Rastrellego. Ten, który widzimy obecnie został odtworzony na podstawie dawnych planów. Latem goście pałacowego ogrodu mogą podziwiać ogród różany, na który składa się ponad 2400 odmian kwiatów, z czego 670 to odmiany historyczne. Z kolei w maju ogród pałacowy zdobią tulipany.

Rundāle to miejsce, w którym można poczuć przepych epoki baroku i poznać fragment historii dawnego Księstwa Kurlandii. Warto mieć w pamięci, że gruntowną renowację budowli rozpoczęto w 1972 roku i trwała ona aż 42 lata. Wnętrze pieczołowicie odtworzono, w zgodzie z oryginałem wykorzystując złoto, srebro i....gipsowe marmury, gdyż takie miał założenie dawny właściciel.

Ruiny zamku w Bausce. Odrestaurowana część renesansowego pałacu i ocalałe mury Zakonu Kawalerów Mieczowych.

Zamek w Bausce. Renesans, manierystyczny pałac i widok z wieży

Jedyny na Łotwie odrestaurowany renesansowy pałac w stylu manierystycznym, składa się z dwóch części. Starsza część - Zamek Zakonu Kawalerów Mieczowych - powstała w XV w., lecz do naszych czasów przetrwały jedynie ruiny. Nowsza część rezydencja książąt kurlandzkich została zbudowana pod koniec XVI w. wraz z ufortyfikowany bastionami, murami obronnymi i wałami ziemnymi. I właśnie nowsza część została odbudowana i odremontowana, a starsza pozostawiona w stanie niezmienionym od wieków.

W 28 salach zamku można podziwiać ekspozycje wnętrz, historyczne i artystyczne, wziąć udział w programach edukacyjnych lub regularnie organizowanych imprezach. Na pewno warto wejść na wieżę widokową, z której roztacza się wspaniały widok na rzeki Mūsa i Memele. 

Koknese. Ruiny średniowiecznego zamku nad Dźwiną

Jednym z największych i najważniejszych średniowiecznych zamków na terytorium Łotwy był zamek w Koknese. Prace budowlane rozpoczęły się w 1209 roku i w krótkim czasie wzniesiono ufortyfikowany zamek oraz większość miasta Koknese. Zamek w Koknese został opuszczony po ostrzelaniu zachodnich wież w 1701 roku; imponujące ruiny średniowiecznego zamku pozostały nietknięte do dziś. Kiedyś forteca stała na wzgórzu, a dziś wydaje się stać na niskim gruncie - po zalaniu zbiornika zbudowanej elektrowni wodnej poziom wody sięgnął fundamentów zamku. Łatwo tu znaleźć analogie związane z budową w Polsce sztucznego Jeziora Czorsztyńskiego, która spowodowała, że ruiny zamku w Czorsztynie i Zamek w Niedzicy są posadowione dużo niżej niż w czasach ich budowy. Ruiny średniowiecznego zamku w Koknese pozostają jednym z najbardziej malowniczych miejsc między dwiema rzekami – Pērse i Dźwiną (łot. Daugava). Budowa zbiornika wodnego zalała wąwóz z wodospadami; postanowiono odtworzyć te elementy przyrody w miejskim parku, budując staw z malowniczymi kaskadami. Miasto co roku przyciąga wędkarzy, którzy uczestniczą w zawodach łowienia sumów. W 2018 roku udało się złowić suma-olbrzyma, który ważył 100kg i mierzył niemal 2,5 metra.

Musa Raceland. Tor szutrowy, off-road i wydarzenia motorsportowe

Zostawmy na chwilę miejsca historyczne i udajmy się do centrum sportów motorowych, jakim jest MUSA RACELAND. To jedno z tych miejsc, gdzie można bezpiecznie, użyczonym samochodem, potrenować jazdę w warunkach niskiej przyczepności. Można tu jeździć zarówno na torze szutrowym, jak i po torze do jazdy terenowej.

Tor szutrowy jest torem z pełnym zabezpieczeniem zgodnym z normami FIA Motorsport oraz akredytacją Autokrosu Łotewskiej Federacji Samochodowej (LAF). Zapętlona trasa ma dwie hopki - obie trzeba pokonywać w lekkim skręcie. Kolejne okrążenia mogą być przerywane, by tor został zroszony, aby zapewnić właściwy uślizg kół. Obiekt dysponuje pojazdami Volvo 740, które są dostosowane do specyfiki użytkowania; wewnątrz zamontowane są fotele kubełkowe i klatki bezpieczeństwa.

Do powolnej jazdy terenowej oddana jest 9-hektarowa działka z różnorodnymi przeszkodami: jest tam błoto, kałuże, głębokie koleiny i grząskie hałdy o dużym nachyleniu. Tutaj oddaje się do dyspozycji samochody Lada Niva 4x4.

MUSA RACELAND jest areną wielu wydarzeń o randze narodowej i europejskiej. Organizowano tu w lipcu Rallycross Weekend, który był dwudniowym festiwalem rallycrossu. Przyciągnął on 131 zawodników z krajów bałtyckich i Polski.

Łatgalia. Kraina Błękitnych Jezior i wielokulturowe dziedzictwo

Łatgalia, znana jako „Kraina Błękitnych Jezior”, jest domem dla największych, najgłębszych i najbardziej zróżnicowanych jezior Łotwy. Dziś ten bogaty w naturalne bogactwo region jest domem wielokulturowej i wielowyznaniowej społeczności, której odzwierciedleniem są liczne kościoły katolickie, prawosławne, staroobrzędowe i luterańskie, zdobiące jego krajobraz.

Z pewnością zauważymy tu gościnność i zwrócimy uwagę na charakterystyczny dialekt łatgalski – wciąż trwają dyskusje, czy nie zasługuje on na uznanie bycia odrębnym językiem. Mieszkańcy Łatgalii wyróżniają się kunsztem rzemieślniczym. Region ten słynie szczególnie z ceramiki, która często jest w kolorze antracytu i czerni. Tu powstają także ręcznie robione kolorowe stroje, które trafiają do klientów w całej Łotwie.

Daugavpils. Twierdza, Muzeum Marka Rothko i „Engineering Arsenal”

Daugavpils to drugie co do wielkości miasto Łotwy (ok. 80 tys. mieszkańców), położone nad rzeką Dźwiną. Miasto znane jest ze swojej twierdzy, muzeów i wielokulturowego dziedzictwa. Twierdza Daugavpils (Daugavpils cietoksnis) to monumentalna forteca z początków XIX wieku, jedna z najlepiej zachowanych twierdz bastionowych w Europie, zbudowana w układzie gwiazdy. Budowla często jest porównywana z Twierdzą Modlin lub warszawską Cytadelą. Ta łotewska zachwyca rozmiarem – zajmuje 150 ha i do dziś otoczona jest kompletnymi murami i wałami obronnymi. Na cytadelę składa się zespół 80 budynków, które umieszczono przy 10ciu ulicach. Oryginalnie prowadziły do niej 4 bramy, a do czasów dzisiejszych przetrwały 3 z nich. Ciekawa jest historia twierdzy - gdy rozpoczynano budowę w 1810 roku miała być nie do pokonania. Już w 1812 roku została poddana próbie i odparła wojska Napoleona, a była wtedy gotowa zaledwie w 10%. Budowę kontynuowano i twierdzę ukończono w 1878 roku, ale po Napoleonie już nigdy nikt jej nie próbował zdobyć. Przez lata teren był zaniedbany i nie cieszył się dobrą reputacją. Obecnie - krok po kroku - trwa rewitalizacja twierdzy. Lokuje się tu kolejne obiekty kulturalno-muzealnicze. Jest tu Muzeum Marka Rothko – jedyne w Europie centrum sztuki poświęcone łotewskiemu artyście, urodzonemu w Daugavpils i specjalizującemu się w abstrakcyjnym ekspresjonizmie. Prócz dzieł Rothko można tu oglądać wystawy współczesnej sztuki łotewskiej i międzynarodowej, a w szczególności bardzo ciekawe przykłady ceramiki. Warto odwiedzić także Centrum Technik i Wzornictwa Przemysłowego “Engineering Arsenal”. Obiekt mieszczący muzeum wzniesiono w latach 1840–1845. Pełnił pierwotnie rolę zakładu artyleryjskiego i warsztatowego — działały tu pracownie metalowe, stolarskie, odlewnie oraz magazyny sprzętu i amunicji. W czasach komunizmu stacjonowały tam wojska i znajdowała się szkoła inżynierów lotnictwa. Łącznie można tu zobaczyć ponad 40 samochodów retro, ponad 75–80 motocykli i motorowerów, modele i akcesoria.

Starowiercy w Łatgalii. Żywe tradycje i surowa duchowość

Często nawet w małej miejscowości na Łotwie wierni mają do wyboru 5 świątyń - katolicką, prawosławną, protestancką, synagogę i starowierców. Na Łotwie żyje jedna z największych i najbardziej żywych wspólnot staroobrzędowców w Europie. Starowiercy przybyli na ziemie dzisiejszej Łotwy głównie w XVII i XVIII wieku, uciekając przed prześladowaniami religijnymi w Rosji po reformach patriarchy Nikona. Najliczniej osiedlali się w rejonie Łatgalii, gdzie w trudno dostępnych lasach i nad wodami mogli zachować izolację i swobodę wyznania. Tworzyli zwarte wsie i wspólnoty, w których życie koncentrowało się wokół molenn (domów modlitwy). Nabożeństwa tej chrześcijańskiej wspólnoty prowadzone są w języku starocerkiewnosłowiańskim, śpiewane chóralnie, bez użycia instrumentów, lecz z wykorzysatniem starych ksiąg liturgicznych sprzed reform. Starowiercy wykształcili odrębny styl życia: prosty, zdyscyplinowany, silnie związany z przyrodą. Noszą oni skromne, ciemne stroje, a kobiety obowiązkowo nakrywają głowy chustami, a do świątynie nie mogą wejść w spodniach. Szczególną rolę odgrywa kuchnia staroobrzędowców – prosta, oparta na rybach, kaszach, pieczywie i warzywach, ściśle związana z licznymi postami (ponad 200 dni w roku). Szacuje się, że na Łotwie żyje ok. 70–100 tysięcy starowierców, co czyni ich jedną z największych mniejszości religijnych w kraju. W Łatgalii odbywają się festiwale kultury staroobrzędowców, podczas których prezentowane są dawne pieśni, stroje i rękodzieło, a w 2011 roku tradycje staroobrzędowców Łatgalii zostały wpisane na Łotewską Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Na Łotwie staroobrzędowców podaje się jako przykład wspólnoty, która przez wieki potrafiła utrzymać tożsamość mimo izolacji i presji zewnętrznej.

Ludza i šmakovka. Regionalny destylat i kulinarna tożsamość

Będąc w Łatgalii warto spróbować „šmakovki”. Ten wysokoprocentowy alkoholowy samogon ma 40-70% alkoholu. Niektórzy mogą go nazwać po prostu „bimbrem”, ale w rzeczywistości to coś więcej – element lokalnej kultury i tożsamości, któremu poświęcono aż 4 muzea w regionie.

Šmakovka o mocny, domowy destylat, przygotowywany najczęściej z żyta, ziemniaków lub buraków cukrowych, czasem z dodatkiem miodu czy owoców. W Łatgalii šmakovka była ważnym źródłem dodatkowego dochodu, a także częścią wiejskich uroczystości. Choć produkcja nie zawsze była legalna, to przez lata przetrwała jako domowa tradycja, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Dziś ten trunek jest symbolem regionalnej tożsamości i oficjalnie uznawanym elementem dziedzictwa kulturowego Łotwy. 

Polskie rezydencje na Łotwie: Lūznava, Kurmene, Kraslava

Przykładów polskich rezydencji na Łotwie wartych uwagi jest co najmniej kilka i znajdują się zarówno w Zemgale, jak i w Łatgalii. Jedna z nich to Dwór Kierbedzia w Dłużniewie (łot. Lūznava), który jest rezydencją zbudowaną na początku XX wieku dla Stanisława Kierbedzia, znanego inżyniera i konstruktora mostów, w stylu Art Nouveau.Warto pamiętać, że pierwszy stalowy most na Wiśle w Warszawie, zbudowany w latach 1859-1864 opierał się na projekcie Stanisława Kierbedzia. Most został dwukrotnie wysadzony, po raz pierwszy w 1915 roku przez wojska rosyjskie i drugi raz w 1944 roku przez wojska niemieckie. Współcześnie w jego miejscu znajduje się Most Śląsko-Dąbrowski, który powstał na ocalałych filarach dawnego mostu Kierbedzia i jest częścią Trasy W-Z. W podziemiach rezydencji znajduje się niezwykle ciekawe interaktywne muzeum poświęcone rodzinie Kierbedziów, a wyższe kondygnacje zaadaptowano na hotel.

Warto wspomnieć o kolejnym miejscu, którym jest dwór w Kurmenie (łot. Kurmene) w okręgu Bauski, w Zemgale, który od połowy XVII w. należał do polskich hrabiów Komorowskich, których następca Bronisław Komorowski był Prezydentem RP w latach 2010–2015. W pierwszej połowie XIX w. hrabiowie Komorowscy wznieśli wiele przynależących do dworu budynków, w tym sztuczne ruiny zamku, które stanowiły element parku. Hrabia Antoni Komorowski zbudował W 1870 r. w Kurmenie nowy, murowany kościół katolicki w stylu klasycystycznym.

W Kraslavie (pol. Krasław) znajdziemy rezydencję rodu Platerów. Platerowi to ród oryginalnie niemiecki, pochodzący z Westfalii, który spolonizował się i został częścią polskiej elity patriotycznej. Z tego rodu wywodzi się polska bohaterka - Emilia Plater. Ich rezydencja z daleka wydaje się być w idealnym stanie. Niestety, wnętrza wciąż czekają na renowację i na razie nie są udostępnione zwiedzającym. W budynkach około-pałacowych znajduje się obecnie dobra restauracji i centrum rzemiosła, gdzie organizowane są warsztaty pracy z drewnem i produkcji witraży.

Fot. K. Kowalski